Lang geleden las ik een stukje van de bekende Belgische psychiater Dirk de Wachter, ook wel de ‘verdrietdokter’ genoemd, omdat hij stelt dat in de ongelukkigheid de grootste verbindingen tot stand komen. 'Zorg voor uzelf, zorg voor uw gezondheid en zorg voor uw omgeving, voor uw medemens. Geluk komt er dan vanzelf bij,' aldus De Wachter.

Deze wijsheid was flink weggezakt in mijn geheugen, totdat ik vorige maand bij twee grote strafprocessen de belangen van slachtoffers en nabestaanden mocht behartigen.

Utrechtse Tramaanslag en strafproces MH17

In de eerste week van maart vond het strafproces plaats tegen de verdachte van de Utrechtse tramaanslag. In de tweede week van maart ging het strafproces in de MH17-zaak van start, tegen vier verdachten uit Rusland en de Oekraïne. In beide strafprocessen stond er veel op het spel. In de eerste plaats voor de slachtoffers en nabestaanden, in de tweede plaats voor de Nederlandse rechtsstaat. Want in dit soort grote procedures spelen vaak vragen die de betreffende zaak overstijgen, en die daarmee van belang zijn voor de ontwikkeling van het recht.

Zaakoverstijgende rechtsvraag 1: spreekrecht

Zo laaide in de media naar aanleiding van het proces in de Utrechtse tramaanslag de discussie over het spreekrecht op. Moet het spreekrecht worden uitgeoefend in het bijzijn van de verdachte, of lopen de slachtoffers dan door de reactie van de verdachte het risico dat hun trauma verder wordt vergroot? Ik was in de media in de gelegenheid mijn eigen opinie over dit onderwerp te geven. Die luidt dat we niet meteen moeten concluderen dat het spreekrecht averechts werkt, als een verdachte heftig reageert op een verklaring van een slachtoffer. Die heftige interactie tussen verdachte en slachtoffer hoort bij het ritueel van het strafproces, en kan een rol spelen bij de verwerking van het gebeurde. Dit geldt zowel voor het slachtoffer als voor de verdachte.

Zaakoverstijgende rechtsvraag 2: kennisneming van het strafdossier

In de MH17-zaak speelde de meer principiële vraag op welk moment de nabestaanden recht hebben om kennis te nemen van de processtukken. Nadat deze stukken op de zitting inhoudelijk zijn besproken, zoals het OM stelde, of daarvoor al? De rechtbank heeft het pleit in het voordeel van de nabestaanden beslecht: zij kunnen dit belangrijke recht alleen effectief gebruiken als zij (in ieder geval hun advocaten) voor de inhoudelijke zitting over (een belangrijk deel van) het dossier beschikken. Dit is ook van belang voor hun recht op het indienen van een vordering tot schadevergoeding in het strafproces.

Zaakoverstijgende rechtsvraag 3: aansprakelijkheid politie schietdrama Alphen aan den Rijn

De strafprocessen deden mij terugdenken aan een andere zaak waarin grote belangen en emoties van slachtoffers en nabestaanden gepaard gingen met grote rechtsvragen, namelijk het schietdrama in Alphen aan den Rijn in 2011. Als kantoor hebben wij tot en met de Hoge Raad geprocedeerd voor een grote groep slachtoffers en nabestaanden over de aansprakelijkheid van de politie voor het ten onrechte verlenen van een wapenverlof aan de schutter. De Hoge Raad onderschreef het oordeel van het hof dat de gedupeerden recht hebben op schadevergoeding omdat de politie het verlof voor de vuurwapens niet had mogen verlenen. Bij de verlofverlening voor vuurwapens gaat het erom dat de veiligheid van personen niet in gevaar komt. Als verlof wordt verleend aan iemand waarbij dit gevaar wel aanwezig is, zoals in dit geval, bestaat daarom recht op schadevergoeding als dat gevaar zich verwezenlijkt. Met de uitspraak van de Hoge Raad is de aansprakelijkheid van de politie voor de gevolgen van de schietpartij definitief vast komen te staan, en moet de schade van de slachtoffer en de nabestaanden worden vergoed. Dit is in de eerste plaats een grote overwinning voor de nabestaanden en slachtoffers, maar daarnaast is het een belangrijke stap voor de rechtsontwikkeling. Dat vond de Hoge Raad zelf ook, die in het jaarverslag over 2019 het arrest inzake Alphen aan den Rijn opnam in de selectie van vijf arresten die van belang zijn geweest voor de rechtsontwikkeling: 

"Zorg voor uw medemens. Geluk komt er dan vanzelf bij"

In mijn omgeving stelt men mij wel eens de vraag of het niet zwaar is om te doen, dit soort grote processen waar de belangen en emoties van de slachtoffers zo groot zijn. Mijn antwoord daarop is steevast dat het helemaal niet zwaar is, maar dat het juist energie geeft om door mijn werk te kunnen bijdragen aan de rechtsgang. En daarmee zowel iets te kunnen doen voor de slachtoffers, als voor de rechtsontwikkeling. En dat het energie geeft, heeft alles te maken met het mechanisme dat De Wachter beschrijft: 'Zorg voor uw medemens. Geluk komt er dan vanzelf bij.'

Amsterdam, 16 april 2020

Heeft u vragen over dit blog, dan kunt u contact opnemen met de auteur, Arlette Schijns.