De effecten van pesticiden op mens en natuur 

Pesticiden, ook wel bestrijdingsmiddelen of gewasbeschermingsmiddelen genoemd, zijn een belangrijk onderdeel van de moderne landbouw. Ze worden gebruikt om gewassen te beschermen tegen ziekten, plagen en onkruid om zo de landbouwproductie te verhogen, maar het gebruik ervan roept vragen op over de impact op onze gezondheid.

Als eerste in een reeks artikelen over pesticiden, onderzoeken we in dit blog het doel, de werking en de gevolgen van pesticiden voor onze gezondheid en leefomgeving. 

Wat zijn pesticiden en waarvoor worden ze gebruikt? 

De term ‘pesticiden’ is een verzamelnaam voor alle chemische stoffen die bedoeld zijn om niet-menselijke organismen te bestrijden. Deze organismen kunnen insecten, onkruid, schimmels, bacteriën, virussen en andere organismen zijn die schade toebrengen aan gewassen. Pesticiden worden ingezet om de opbrengst en kwaliteit van gewassen te verhogen, schade aan oogsten te voorkomen en de verspreiding van ziekten te beheersen.¹

Op dit moment zijn voor het gebruik in bestrijdingsmiddelen 235 werkzame stoffen op de Nederlandse markt toegelaten.²  

De verschillende soorten pesticiden en hun werking 

Er bestaan verschillende categorieën pesticiden, elk met een specifieke werking gericht op een bepaalde groep organismen: 

• Insecticiden: bestrijden insecten door hun zenuwstelsel aan te tasten, hun groei te verstoren of ze te doden. Insecticiden zijn er als organisatie fosforverbinding of als chloorkoolwaterstof.
• Herbiciden: worden gebruikt om onkruid te bestrijden. Deze stoffen verstoren de fysiologische processen in planten. Het beruchte middel Glyfosaat is een herbicide.
• Fungiciden: zijn ontworpen om schimmels en schimmelziekten te bestrijden die gewassen kunnen aantasten. Ze werken door een of meerdere enzymen te remmen.
• Rodenticiden: bestrijden knaagdieren door de werking van vitamine K te remmen of zuurstoftransport te blokkeren.
• Nematiciden: bestrijden aaltjes (nematoden), kleine rondwormen, die in de grond leven.
• Mollusciciden: worden gebruikt tegen weekdieren zoals slakken.

Pesticiden zijn gifstoffen. Van de in Nederland toegelaten middelen bevat 20-30% tenminste één Zeer Schadelijke Stof.³ Ze zijn ontworpen om organismen te doden of te beschadigen, en hoewel ze specifiek gericht zijn op bepaalde soorten, hebben ze ook schadelijke effecten op andere organismen, onder wie mensen.⁴ Dit komt doordat de biologische processen van verschillende organismen op elkaar lijken, waardoor pesticiden onbedoeld ook andere slachtoffers kunnen maken. 

De verspreiding van pesticiden in onze leefomgeving 

Een van de grootste zorgen rondom pesticiden is de verspreiding via onze omgeving. Pesticiden kunnen via de lucht, het water en de bodem verplaatsten, waardoor ze terechtkomen in voedsel, drinkwater en het milieu. 

• Lucht: Pesticiden komen tijdens het sproeien, of daarna door verdamping, in de lucht terecht en verspreiden zich over grote afstanden door de wind. Dit leidt tot blootstelling van mensen en dieren die zich in de buurt van behandelde gebieden bevinden. 

• Water: Pesticiden komen in het grond- en oppervlaktewater terecht door afspoeling van behandelde velden, lekkage of onjuiste opslag. Dit kan leiden tot vervuiling van drinkwaterbronnen en schade aan water ecosystemen. 

• Bodem: Pesticiden hopen zich op in de bodem, waar ze de bodemkwaliteit aantasten en schadelijke effecten hebben op bodemorganismen, zoals wormen en micro-organismen, die essentieel zijn voor een gezonde bodem. Zonder bodemorganismen verdwijnen ook de dieren die daarvan moeten leven, zoals vogels.

Door deze verspreiding zijn pesticiden vrijwel overal te vinden, zelfs in gebieden waar ze niet worden gebruikt. Ook op de bespoten landbouwproducten blijven restanten achter. Dit betekent dat mensen en dieren aan lage concentraties pesticiden worden blootgesteld via veel verschillende routes, zoals het consumeren van voedsel en water, het inademen van lucht en zelfs via huisstof.⁵

Gezondheidseffecten van blootstelling aan pesticiden 

De exacte gezondheidseffecten van blootstelling aan pesticiden zijn nog onderwerp van onderzoek. Een kortdurende, hoge blootstelling aan bepaalde pesticiden kan leiden tot acute verschijnselen zoals irritatie van de huid en ogen, misselijkheid, duizeligheid, hoofdpijn en ademhalingsproblemen.⁶ De effecten van langdurige blootstelling aan lage concentraties pesticiden zijn complexer, net als de blootstelling aan cocktails van verschillende middelen. Toch liegt het wetenschappelijk bewijs dat de middelen schadelijk zijn er niet om.  

Onderzoek laat zien dat chronische blootstelling aan bepaalde pesticiden bijdraagt aan een verhoogd risico op verschillende gezondheidsproblemen⁷, waaronder: 

• Kanker: Er is bewijs dat blootstelling aan bepaalde pesticiden het risico op verschillende soorten kanker kan verhogen, waaronder non-Hodgkinlymfoom, multipel myeloom, eierstokkanker en borstkanker.
• Neurologische aandoeningen: Studies leggen verband tussen blootstelling aan pesticiden en een verhoogd risico op neurologische aandoeningen zoals de ziekte van Parkinson, Alzheimer, ALS en ontwikkelingsstoornissen.
• Voortplantingsproblemen: Sommige pesticiden kunnen de vruchtbaarheid beïnvloeden en leiden tot voortplantingsproblemen bij zowel mannen als vrouwen, of tot afwijkingen bij de ontwikkeling van de foetus.
• Ontwikkelingsstoornissen: Blootstelling aan pesticiden kan leiden tot ontwikkelingsstoornissen bij kinderen, vooral wanneer de moeder aan pesticiden is blootgesteld tijdens de zwangerschap.

Bestrijdingsmiddelen zijn dus schadelijk voor de gezondheid. Maar ook de rest van de natuur lijdt eronder. Het aantal insecten en vogels neemt snel af, net als de algehele diversiteit aan soorten.⁸

Toch zit er een “gapend gat” tussen de wetenschappelijke kennis over de gevolgen van bestrijdingsmiddelen en het toelatingsbeleid van de overheid. Daarom is er een groeiende maatschappelijke behoefte aan duurzamere landbouwmethoden die minder afhankelijk zijn van chemische bestrijdingsmiddelen. Dat zou goed zijn voor de volksgezondheid en de snelle achteruitgang van (het aantal) diersoorten stoppen. 

Conclusie 

Pesticiden zijn een belangrijk onderdeel van onze moderne landbouw, maar het gebruik ervan brengt risico's met zich mee voor onze gezondheid. Ze kunnen via de lucht, het water en de bodem worden verspreid, waardoor ze terechtkomen in ons voedsel, drinkwater en de algemene leefomgeving. De effecten van blootstelling aan pesticiden zijn duidelijk. Er is groeiend bewijs dat blootstelling eraan zorgt voor een verhoogd risico op neurologische aandoeningen, kanker, voortplantingsproblemen en ontwikkelingsstoornissen. Ook de rest van de natuur ondervindt nadelige gevolgen.

Heb je vragen over dit blog, lijd je schade door pesticiden of maak je je daar zorgen om? Neem dan contact op met  Victor Vandersmissen. 

1 Minder pesticiden, maar hoe dan? - WUR, https://www.wur.nl/nl/show-longread/minder-pesticiden-maar-hoe-dan.htm.

2 https://ec.europa.eu/food/plant/pesticides/eu-pesticides-database/start/screen/active-substances.

3 Komen & Wezenbeek, Inventarisatie Zeer Zorgwekkende Stoffen in bestrijdingsmiddelen, RIVM rapport 2022, p. 3, 9-10.

4 How pesticides impact human health and ecosystems in Europe — European Environment Agency, https://www.eea.europa.eu/publications/how-pesticides-impact-human-health. 

5 RIVM, Bestrijdingsmiddelen en omwonenden 2019, https://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/2019-0052.pdf?. 

6 Nederlands Centrum voor Beroepsziekten, Factsheet bestrijdingsmiddelen / Pesticiden 2018, https://www.beroepsziekten.nl/sites/default/files/factsheets/Factsheet-Ziek-door-Pesticiden.pdf. 

7 Mostafalou & Abdollahi, Pesticides and human chronic diseases: Evidences, mechanisms, and perspectives, Toxicology and Applied Pharmacology Vol. 268, Issue 2, 15 April 2013, Pages 157-177; 
Mostafalou & Abdollahi, Pesticides: an update of human exposure and toxicity, Archives of Toxicology, February 2017, Volume 91, Issue 2, pp 549–599.

8 D. Kleijn e.a., Achteruitgang insectenpopulaties in Nederland: trends, oorzaken en kennislacunes, Wageningen Environmental Research 2018; F. Geiger e.a.,‘Persistent negative effects of pesticides on biodiversity and biological control potential on European farmland’, Basic and Applied Ecology 2010, afl. 11; E. Molenaar e.a., ‘Neonicotinoids impact all aspects of bird life: A meta-analysis, Ecology Letters 2024, Vol. 27, afl. 10.